مطالعه سرما و یخبندان شامل یک فرآیند گسترده است که چندین بخش متنوع و علوم مختلفی را شامل می شود. این تحقیق با هدف مطالعه دقیق ابعاد مختلف مبارزه با سرمازدگی و تعیین راهکارهای علمی و مبتنی بر دانش روز جهت کاهش خسارات سرما و یخبندان در بخش کشاورزی کشور تهیه شده است.
مراحل کار در این تحقیق شامل معرفی و مرور مطالعات انجام شده در زمینه تنش سرمازدگی و راه های مقابله با آن، در انتها معرفی روش حفاظت از تنه درختان به وسیله پوشش فوم پلی اتیلن است.
مقدمه
ايران در يكي از مناطق حادثه خيز كره زمين واقع شده است. از 40 نوع بلاي طبيعي شناخته شده در جهان، بـيش از 30 نوع آن در ايران وجود دارد. سرمازدگي يكي از پديده هاي جوي است كه عليرغم قابـل پـيش بينـي بـودن آن در رديف حوادث غير مترقبه تعريف شده است. بـا تغييراتـي كـه در سـال هـاي اخيـر در جـو زمـين بوجـود آمـده اسـت، سرمازدگي در بسياري از مناطق كشور به صـورت بـومي در آمـده و همـه سـاله خـسارت هـاي فراوانـي را بـه گياهـان و محصولات كشاورزي وارد مي كند.
بر اساس آمار و اطلاعات موجود، استان مازندران طی 10 سال گذشته برای سومین بار دچار این پدیده شده است. با این وجود، در کشور ما اقدامات عملی در زمینه معرفی و بهره گیری از روش های حفاظتی نوین در مراحل ابتدایی قرار دارد.
بنابراین شناخت کامل این موضوع می تواند برنامه ریزان کشاورزي و باغداران را به منظورکاهش خسارت سرما راهنمایی و کمک نماید. خوشبختانه پیشرفت هاي دانش بشري در علوم مختلف این امکان را فراهم نموده که باغدارن با بکارگیري برخی تدابیر، تا حدودی بتوانند خسارت هاي احتمالی راکاهش دهند.
بیان مساله
زندگی بخش زیادی از جمعیت بیش از یک میلیون خانواری ساکن مازندران وابسته به تولیدات کشاورزی به شیوه سنتی است و مرکبات بعد از برنج از میان 72 نوع محصول کشاورزی استان از اهمیت خاصی به لحاظ درآمدزائی برای روستائیان برخوردار است. استان مازندران 115 هزار هکتار باغ مرکبات دارد.
طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی 70 درصد مرکبات استان مازندران پرتقال تامسون است که فقط خاصیت تازه خوری دارد و قابل استفاده در صنایع تبدیلی نیست. همچنین به گفته کارشناسان از آنجا که وضعیت بسته بندی مناسبی نداریم و عرضه و فروش این میوه نیز ساماندهی شده نیست، در صادرات این میوه نیز با مشکل جدی مواجه هستیم و طبق آمار، سالانه کمتر از 100 هزار تن مرکبات مازندران صادر می شود.
خطرات قابل توجه يخ زدگی هر چند سال، در طی زمستان در نواحی مهم پرورش مرکبات رخ می دهد. مهمترين کشورهای مرکبات خيز جهان که باغ های مرکبات آن ها در معرض آسيب يخبندان و سرمازدگی هستند طبق مقاله آقای قاسمی در سال 1384عبارتند از: آمريکا، ژاپن، اسپانيا، ترکيه و ايران.
در مازندران به ترتیب اولویت، شهرستان های زیر بیشترین تا به کمترین میزان سطح زیرکشت را دارا هستند:
تنکابن، ساری، بابل، قائمشهر، رامسر، بهشهر، نوشهر، آمل، بابلسر، نکا، چالوس، جویبار، سوادکوه، نور و محمودآباد.
مرکبات که معمولا به عنوان گياه هميشه سبز حساس به سرما شناخته می شوند، در دمای2- درجه سانتی گراد و پايين تر آسيب پذير هستند.
تعاريف
سرما: منظور ازسرما كاهش دما به حدود صفر درجه سانتيگراد ويا چند درجه بالاتر مي باشد كه مي تواند برحسب نـوع گياه ودرجه مقاومت آن، به اندامهاي مختلف(گل، برگ، ميوه، جوانه وشاخه) خسارت وارد نمايد.
يخبندان: عبارت است از كاهش دما تا چند درجه زير صفر(يخبنـدان زمـستانه وبهـاره) كـه براثـر آن آب درون سـلولي و برون سلولي منجمد شده وبه دليل متلاشي شدن آوندهاي چوبي وآبكش و قطع جريان مواد غذايي، مرگ سلول را باعث مي گردد.
درجه حرارت هاي بحراني: حداقل درجه حرارتي كه گياه مي تواند با تداوم 30 دقيقه تحمل كنـد و در بيـشتر از ايـن مدت و كمتر از اين درجه حرارت گياه خسارت مي بيند. اين درجه حـرارت بـراي گياهـان مختلـف و و مراحـل مختلـف فنولوژي متفاوت است .
انواع سرمازدگي و يخبندان
- يخبندان تشعشعي
- يخبندان جبهه اي یا جابجایی
دربرخی موارد در طول شب تا قبل از طلوع آفتاب، حرارت زمين سريع از دست مي رود و گرما با توجه به سبكتر بودن به سطوح بالايي رفته و هواي سرد جاي آن را روي زمـين و اطـراف گيـاه مـي گيردبه این پدیده يخبندان تشعشعي می گویند. يخبندان هاي جبهه اي به علت جابه جايي توده هاي هواي سرد مثل توده هاي هـوايي كـه از سـيبري منـشاء مـي گيرنـد حادث مي شوند.
بیشتر خطر سرما در زمانی است که گیاه در حال فعالیت رشد و نمو باشد. اگر در این هنگام دما کمتر از آستانه تحمل گیاه گردد، موجب خسارت خواهد شد و معمولا در اواخر رشد یعنی در اوایل پاییز و در اوایل رشد گیاه یعنی در اواخر زمستان و اوایل بهار رخ می دهد. با دانستن احتمال دقیق اولین یخبندان پاییزه و آخرین یخبندان بهار می توان تاریخ کشت و برداشت محصول را تعیین و از بروز خسارت جلوگیری کرد.
روش‌هاي مقابله با خسارتهاي ناشي از سرما و يخبندان: ( سرمازدگي‌هاي تشعشعي )
- روش هاي غيرفعال (درازمدت)
- روش هاي فعال (كوتاه مدت)
روش هاي غيرفعال (درازمدت)
- انتخاب محل مناسب كاشت
- نوع خاك
- انتخاب ارقام و پایه‌های متحمل
- مدیریت تغذیه درخت (كوددهي گياه)
- مدیریت كف مزرعه (اجتناب ازخاک ورزی)
- استفاده از تنظیم كننده هاي رشد گياهي
- حفاظت و رنگ كردن تنه درخت
- حذف علف هرز
روش هاي فعال (كوتاه مدت)
- كنترل سرماي بهاره توسط بخاريها
- كنترل سرماي بهاره توسط دستگاه چاهك معكوس انتخابي
- دستگاه ماشين مولد باد
- مولد مه كنترل سرماي بهاره توسط دستگاه
- استفاده از دود
- استفاده مواد شيميايي در به تاخير انداختن گلدهي
- استفاده از آبياري در مقابله با سرمازدگي
از دیگر روش ها می توان به کاشتن درخت ها در مناطق مرتفع، پخش کردن کود های دامی کاملاً پوسیده در سطح خاک و حاشیه سایه انداز درختان، مرطوب کردن مناسـب خاك های خشـک پیش از وقوع یخبندان، جلوگیـری از شکسـته شـدن شـاخه درختـان مرکبات ناشـی از نشسـت و سـنگینی برف، برداشـت میـوه درختان قبل از فرا رسـیدن فصل یخبندان، استفاده از ضد یخ طبیعی و ... اشاره کرد.
نکته: در زمـــان بـــروز تنـــش یخبنـــدان هیچگونـــه محلول پاشـــی توصیـــه نمی شـــود. همچنین در زمـان بـروز یخبنـدان تشعشــی در شــب از کنــار زدن بــرف روی درختــان در صــورت عــدم وجــود خطــر شکســتگی تــاج خــودداری شــود.
یکی از موثرترین روش های حفاظت از درخت، پوشش تنه درخت با فوم است که به شرح ذیل است:
استفاده از پوشش فوم به دور تنه مرکبات
یکـی از اثـرات مخـرب تنـش یخبنـدان، گـرم شـدن تنـه درختـان مرکبـات در طـول روز و بـه دنبـال آن یـخ زدن آن در طـول شـب اسـت کـه موجـب تـرک برداشتن پوسـت و قطـع آونـد آبکـش و در نهایـت مـرگ شـاخه و درخـت می شـود. بـر ایـن اسـاس بـرای ممانعت از بـروز ایـن مشـکل، بستن تنـه درخت با فـوم (از ارتفاع 15 سانتیمتری از سطح زمین) می توانـد به واسـطه کاهش اختلاف دمای شـب و روز از ترکیدگی پوسـت تنـه و مـرگ درخـت در اثـر یخبنـدان جلوگیـری کنـد. در زمینه بستن فوم یـا پوشـش، ایـن نکتـه قابـل ذکـر اسـت باغـداران بایـد بـا اسـتفاده از روش های مرسـوم و بـاز کـردن بموقـع پوشـش (بعد از رفع خطر یخبندان)، از خسـارت آن جلوگیـری کنند.
نمونه خارجی ورق پلی اتیلن استفاده شده برای محافظت از تنه درختان
نمونه انجام شده در ایران
نمونه انجام شده در رامسر در سال 1393
نمونه انجام شده در قائمشهر در سال 1396
خرید انواع فوم پلی اتیلن از فروشگاه مازرون فوم
از مزایای مهم استفاده از این روش صرفه جویی در هزینه، نصب آسان، حذف و برداشت آسان، جلوگیری از آسیب نوسانات دمایی به خصوص برای نهال های جوان، جلوگیری از ایجاد خسارت حیوانات جونده در باغات جدیدالاحداث و محافظت هنگام حمل و نقل نهال ها می توان نام برد.
این روش از نظر علمی و عملی مورد تایید است بطوریکه مهندس شکوهی مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی مازندران نیز اظهار کردندکه برای حفاظت از درختان جوان مرکبات از پیچیدن پوشش های عایق بر روی تنه درخت استفاده شود.
نتیجه گیری
ميوه ها از جمله مرکبات براي انسان ها اهميت حياتي دارند و سرشار از ويتامين ها و ديگر مواد مي باشند که ضامن سلامتي انسان است. درنتیجه حفاظت و مراقبت درختان، از بعضی عوامل محيطي که باعث از بين رفتن آنها مي گردد یک امر لازم است، از جمله این عوامل محدود کننده سرما و یخ زدگی است. در این مقاله به معرفی، نحوه به کارگیری و فواید استفاده از فوم پلی اتیلن به عنوان روشی موثر و اقتصادی در مقابله با خسارات ناشی از نوسانات دمایی و یخ زدگی پرداخته شده است.
تهیه شده در واحد تحقیق و توسعه گروه صنعتی مازرون فوم
منابع:
فارسی
- یحیی تاجور1395، راهکارهای مدیریتی قبل و بعد از تنش یخ بندان در مرکبات
- حسام الدین نصیرزاده 1388، سرما و یخ زدگی در گیاهان و روش های مقابله با آن
- خبرگزاری ایرنا
- پایگاه خبری مازند نومه
- پایگاه اطلاع رسانی وزارت جهاد کشاورزی
لاتین
- https://www.amleo.com
